Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów.

Ze wstępu:

Zamiarem niniejszego opracowania było przedstawienie ważniejszych czynników: duchowych i materialnych, wewnętrznych i zewnętrznych, jakie kształtowały stosunki pomiędzy Polską a Litwą w biegu dziejów.

Niektóre z nich umiejscowione są daleko poza zasięgiem Europy środkowo-wschodniej; napomknięto o nich pobieżnie. Gdy idzie o otoczenie bliższe, to zainteresowania zwróciły się ku oddziaływaniu obszarów: Niemiec, Rosji, Nadbałtyki.

Rozplanowanie tematu miało u podstawy domniemanie, że czytelnik zna lepiej wewnętrzne dzieje Polski, niż Litwy. To też rozwój stosunków tych dwu państw i narodów omówiony został na tle dokładniejszego wizerunku Litwy, jako podmiotu historycznego. Odpowiedniego obrazu od strony Polski nie nakreślono.

Fakty, ustalone przez historię, a powołane w tem opracowaniu, rozumiane są przede wszystkim, jako wykładniki współżycia kulturalnego pomiędzy partnerami. Osobowości duchowe Polaków i Litwinów, ich Logos i Ethos, wykazały właściwości swoiste, głęboko indywidualne; występują one szczególnie wyraziście na tle życia narodów otaczających Polskę i Litwę. Dziedzina moralna w stosunkach polsko-litewskich pozostawała zawsze w ośrodku zainteresowań. Ona to właśnie stanowić może słuszny tytuł dumy Polaków i Litwinów, a chcę wierzyć, i drogowskaz na przyszłość.

Dbałem, w miarę możności, o to by prostować kształt prawdy tam, gdzie go propaganda spaczyć usiłowała dla użytku bieżącej chwili politycznej.

Istniał i cel praktyczny tego studium. Było nim zestawienie materiału faktycznego z przeszłości, który posłużyłby do zgłębienia współczesnych powikłań polsko-litewskich. To też dzieje dawniejsze potraktowane są w skrócie, jako podłoże do historii nowszej i najnowszej. Uwagę skupić wypadło głównie na czasach porozbiorowych, na stuleciu XIX i pierwszej ćwierci XX-go. W tym okresie historii bowiem szukać należy przede wszystkim pierwiastków do zrozumienia trudności obecnych we współżyciu dwu narodów.

/.../ Dr. WŁADYSŁAW WIELHORSKI

Docent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Dyrektor Szkofy Nauk Politycznych w Wilnie.

Władysław Wielhorski (ur. 6 marca 1885 w Złobyczach k. Żytomierza, zm. 13 grudnia 1967 w Londynie) – polski historyk, politolog, działacz społeczny, poseł na Sejm IV i V kadencji w II RP. Jeden z współtwórców polskiej szkoły sowietologicznej.

Życiorys

W latach 1920–1924 publicysta "Dnia Kowieńskiego", wydalony z Republiki Litewskiej za "działalność antypaństwową". W latach 1930–1939 profesor Wyższej Szkoły Nauk Politycznych w Wilnie, również w Wilnie w latach 1931–1939 dyrektor Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej. Był wykładowcą Uniwersytetu Wileńskiego, w latach 1935–1939 posłem na Sejm, a w 1940 więziony przez NKWD, następnie deportowany w głąb ZSRR.

Zwolniony w wyniku układu Sikorski-Majski, został ewakuowany z ZSRR. W 1942 znalazł się w Londynie.

Na emigracji został współtwórcą Związku Ziem Północno-Wschodnich oraz Ligi Niepodległości Polski, członkiem Tymczasowej Rady Jedności Narodowej oraz wielu organizacji społecznych i naukowych (Polskiego Towarzystwa Nauk, Instytutu Wschodniego "Reduta", Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego, Zrzeszenia Profesorów i Docentów na Obczyźnie, Koła Kijowian), wykładowcą Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Członek-założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Autor prac poświęconych problematyce Europy Środkowej oraz dziejom Polski i Litwy (historyk "obojga narodów").

Wybrane publikacje

Państwowość Litwy etnograficznej wobec zagadnienia trwałego pokoju w Europie, Warszawa 1919.

Granice Ekonomiczne Racjonalnej Reformy Agrarnej w Litwie : referat wygłoszony i aprobowany na Walnem Zebraniu Związku Producentów Rolnych w Kownie 12 Czerwca 1920 r., Kowno 1920.

Byt ludności polskiej w państwie litewskim w świetle dochodzeń jej praw przed Ligą Narodów, Wilno: Wileńskie Biuro Informacyjne 1925.

Litwa etnograficzna: przyroda, jako podstawa gospodarcza : rozwój stosunków narodowościowych, Wilno: Wileńskie Biuro Informacyjne Wilbi, 1928.

Sprawy terytorjalne w polityce Litwy, Wilno 1932.

Polityka ekonomiczna Litwy, Warszawa 1933.

Warunki rozwoju świadomości narodowej Litwinów i powstania współczesnego państwa litewskiego : (1861-1920), Lwów: Polskie Towarzystwo Historyczne 1935.

Litwa współczesna, Warszawa: Sekcja Geograficzna Towarzystwa Wiedzy Wojskowej 1938.

The importance of the Polish eastern provinces for the Polish Republik, transl. by J. Sapieha, Glasgow: Książnica Polska 1943.

Strefa pięciu mórz : zagadnienia Europy Środkowo-Wschodniej, Londyn: Listy z Londynu 1943. Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, London: The Polish Research Centre 1947.

Kraje bałtyckie a Rosja, Londyn: "Reduta" 1949.

Naród białoruski wśród swych sąsiadów, Londyn: "Reduta" 1949.

Struktura narodowościowa Europy Wschodniej i Środkowej, Londyn: Instytut Bliskiego i Środkowego Wschodu "Reduta" 1949.

Ustrój agrarny ZSRR, Londyn: "Reduta" 1949.

1.Społeczność akademicka U.S.B., 2.Inauguracja październikowa, 3. Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury W. Ks. Litewskiego, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1951.

Deported Poles in Soviet captivity (1939-1956), London: Eastern Polish Council and Polish ASS'N of Former Soviet Political Prisoners 1956.

Los Polaków w niewoli sowieckiej 1939-1956, tekst oprac. Władysław Wielhorski, Rada Ziem Wschodnich R.P. (Związek Ziem Połudn.-Wschodnich - Związek Ziem Północno-Wschodnich). Stowarzyszenie B. Sowieckich Więźniów Politycznych, Londyn 1956.

Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego w rozwoju kulturalnym, Londyn: Polski Uniwersytet na Obczyźnie 1956.

Ziemie Ukrainne Rzeczypospolitej, Londyn: Koło Kijowian 1959.

Stosunki językowe, wyznaniowe i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pomiędzy XIII a XVII wiekiem, Londyn 1964.

Trzy pytania i trzy odpowiedzi : prawda o deportacjach Polaków pod panowaniem sowieckim, Londyn: Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego 1964.

Wspomnienia z przeżyć w niewoli sowieckiej, London: Orbis 1965 (wyd. 2 - Łódź - Poznań: Towarzystwo Oświaty Niezależnej 1985).

The nationality of Mickiewicz in the light of modern sociological and ethnographical studies, Roma: Institutum Historicum Polonicum Romae 1967.