Apologetyka podręczna. Obrona podstaw wiary katolickiej i odpowiedzi na zarzuty.

Apologetyka podręczna księdza Stanisława Bartynowskiego SI (1870–1947) należy do klasycznych podręczników apologetycznych pierwszej połowy XX wieku. Autor urodził się w Krakowie, a teologię i prawo kanoniczne studiował w austriackim Innsbrucku. W roku 1898 przyjął święcenia kapłańskie, w roku 1901 wstąpił do Zakonu Jezuitów i przez wiele lat nauczał w Nowym Sączu, Krakowie, Gnieźnie, a także w znanym gimnazjum jezuickim w Chyrowie. Jest autorem kilku dzieł teologicznych. Apologetyka podręczna została po raz pierwszy wydana w Krakowie w roku 1911. Autor przygotował swe dzieło na podstawie niemieckojęzycznego opracowania Kleine Apologetik ogłoszonego przez Lindena w Ratyzbonie w roku 1895. Kolejne wydania książki księdza Bartynowskiego były już gruntownie zmienionym opracowaniem własnym. Wydanie drugie zostało ogłoszone w Krakowie w roku 1916, zaś jak dotąd ostatnie, ósme w Warszawie w roku 1948 i zostało zatwierdzone przez Ministerstwo Oświaty jako podręcznik szkolny. Łącznie ukazało się kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy dzieła.

Wznowienie tego klasycznego podręcznika ma duże znaczenie dla kształtowania prawdziwie katolickich poglądów wśród polskiej inteligencji. Bez popadania w przesadę można tę książkę określić mianem pomnika klasycznej myśli katolickiej, dziełem autora głęboko zatroskanego o Kościół święty i miłującego Prawdę Objawioną. Ks. Bartynowski postarał się o gruntowne przedstawienie szeregu argumentów rozumowych, którymi pokolenia apologetów broniły wiary katolickiej w czasach nowożytnego kryzysu religijności i jednostronnego, postoświeceniowego scjentyzmu i sceptycyzmu. Na kartach książki daje się odczuć solidna, tomistyczna formacja intelektualna autora, który uprawia zdrowy racjonalizm, czyli opiera się na przekonaniu, że dobrze przeprowadzone logiczne rozumowania i rzetelna metafizyka, a więc refleksja człowieka nad światem pojmowanym jako integralna całość i nad samym sobą, prowadzi w sposób pewny do Boga i Jego jedynego Kościoła.

Autor stawia sobie za cel przedstawienie prawdziwej wiary katolickiej. Odwołuje się do szeregu rozumowych dowodów istnienia Boga, pokazuje możliwości człowieka w materii poznania natury Boga i konieczności Objawienia oraz przechodzi do wykazania prawdziwości jedynego Kościoła założonego przez Chrystusa, Wcielone Słowo Boże, istniejącego na ziemi i rządzonego przez rzymskiego papieża i biskupów pozostającym z nim w jedności w poszczególnych diecezjach. Argumentacja nie jest zbyt trudna w odbiorze i stara się trafić do czytelnika, który nie jest filozofem ani teologiem, ale posiada ogólne wykształcenie humanistyczne. Nie ma więc w niej nadmiaru abstrakcyjnych pojęć filozoficznych i skomplikowanej struktury formalnej, która mogłaby utrudnić lekturę. Autor rozważa liczne zarzuty wymierzone z różnych stron w Kościół i w prawdziwą religię. Często odwołuje się do najnowszych osiągnięć nauk przyrodniczych i humanistycznych swej epoki, aby wykazać całkowitą zgodność wiary objawionej i wiedzy doczesnej w tych wszystkich aspektach gdzie obie te dziedziny poznania spotykają się i dotykają tych samych zagadnień. Wiedza jest więc dla ks. Bartynowskiego z jednej strony przygotowaniem do wiary: wykazuje niedostateczność poznania naukowego i konieczność metafizyki dla wyjaśnienie świata, a z drugiej strony wyniki nauk empirycznych stają się okazją i potwierdzeniem argumentów apologetyki, dowodzą możliwości i realności cudów, potwierdzają świadectwa Pisma świętego czy też fakty wzięte z żywotów świętych.

Miejmy nadzieję, że lektura wznawianej właśnie książki rozbudzi zainteresowanie dla całego szeregu ówczesnych publikacji teologicznych, które są dziś niemal całkowicie nieznane, a posiadają duże znaczenie nie tylko historyczne, ale mogą się także przyczynić do pogłębienia formacji intelektualnej wiernych Kościoła świętego. Trzeba zaś mieć na myśli nie tylko dzieła apologetyczne, ale również prace np. z zakresu filozofii, ascetyki, teologii dogmatycznej, moralnej czy wreszcie mariologii katolickiej. Warto w tym miejscu przywołać kilka tytułów, a mianowicie np. Filozofię wieczystą w zarysie ks. Franciszka Kwiatkowskiego SI (tom I–III, Kraków 1947), Apologetyczny katechizm katolicki ks. Walentego Gadowskiego (Miejsce Piastowe 1939–1941), Liturgię rzymską ks. Antoniego Nojszewskiego (Warszawa 1914) albo Wszechpośrednictwo Najświętszej Maryi Panny o. Czesława Lacrampe’a, dominikanina (Lublin 1929). Liczni wydawcy sięgają dziś do zasady wznawiania klasycznych dzieł z przeszłości, czy to w dziedzinie filozofii, czy też historiografii i innych dyscyplin nauki. Również na obszarze szeroko rozumianej teologii zasada ta przynosi cenne owoce.

Krakowskie wydanie Apologetyki z roku 1916 ukazało się z imprimatur księcia Adama Stefana Sapiehy, metropolity krakowskiego. Wraz z przychylnymi recenzjami ówczesnej prasy jest to bardzo cenna rekomendacja, która zachowuje swą ważność także i dzisiaj. Mogłoby się wydawać, że wznowienie dzieła wydanego po raz pierwszy w okresie pierwszej wojny światowej, wobec wielkiego późniejszego rozwoju nauk przyrodniczych i humanistycznych, traci dziś swą rację bytu. Jednakże to, co w pracy ks. Bartynowskiego szczególnie cenne i nieprzemijające, to nie tylko poszczególne argumentacje, łatwo dające się uzupełnić – w miarę potrzeby – o wyniki badawcze współczesnej nauki, ale również metoda i sposób przeprowadzonych rozumowań, optymistyczne odniesienie do człowieka, który wbrew sceptycyzmowi może poznać prawdę i solidny prządek myślenia, tak potrzebny w naszych czasach, nękanych przez różne relatywizmy, postmodernizmy i subiektywizmy. Autor przypomina wiele chwalebnych zdarzeń z historii Kościoła, cuda, świadectwo męczenników, wydarzenia z życia chrześcijańskich narodów, biblijne dzieje narodu wybranego i początki katolickiego Kościoła. Wiele z tych zdarzeń popada dziś w zapomnienie i domaga się przypomnienia. W przeszłość odchodzi także często dawny styl uprawiania apologetyki, zdecydowany język i bezkompromisowość wniosków wyciąganych na rzecz Wiary katolickiej. Wszystko to sprawia, że ponowne wydanie Apologetyki podręcznej nie tylko jest uzasadnione, ale nawet staje się konieczne i z całą pewnością przyniesie wiele korzyści inteligencji katolickiej w naszym kraju. Należy dodać, że szersze udostępnienie współczesnemu człowiekowi dorobku choćby pisarzy jezuickich pierwszej połowy XX stulecia, nie wspominając nawet o autorach katolickich wywodzących się z innych zgromadzeń zakonnych, a także o pisarzach świeckich, jest w początkach XXI wieku poważnym wyzwaniem dla polskiej kultury, aby czerpać z przeszłości to co najcenniejsze i budować przyszłość zakorzenioną w Tradycji w myśl starodawnej zasady Nova et Vetera, łączenia dorobku pokoleń z najlepszymi wartościami współczesnej kultury.

Adam Małaszewski